Jądra – parzysty narząd, znajduje się w mosznie (worek skórno-powięziowy), jądra są położone poza obrębem ciała, zawieszone przez powrózek nasienny w worku mosznowym.

Jądra spełniają funkcje rozrodcze (produkcja plemników) oraz funkcje endokrynne - wydzielnicze (produkcja męskich hormonów płciowych, między innymi testosteronu), obie funkcje jąder znajdują się pod kontrolą hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową (część mózgu), są to hormon folikulotropowy (FSH) oraz hormon luteinizujący (LH).

Plemniki: komórki rozrodcze wytwarzane przez jądra, służące do rozmnażania płciowego, plemniki powstają w kanalikach nasiennych jąder w wyniku spermogenezy, po czym dojrzewają w najądrzu (narząd płciowy, znajduje się w mosznie, przylega do jądra), a następnie wędrują do nasieniowodów (miejsce przechowywania nasienia). Pęcherzyki nasienne i gruczoł krokowy wytwarzają płyny, które mieszają się z plemnikami, tworząc spermę. Jeden cykl spermogenezy trwa około 16 dni, do wytworzenia w całości dojrzałej spermy potrzebne jest około 5 cykli, czyli ponad 2 miesiące.

  • Spermatogeneza (spermogeneza) – proces powstawania i dojrzewania plemników – gamet męskich, który odbywa się w jądrach – gonadach męskich.
  • Oligospermia – zbyt niska liczba plemników w nasieniu.
  • Azoospermia – całkowity brak plemników w nasieniu.

Kiedy chłopiec wchodzi w okres dojrzewania, przysadka mózgowa uwalnia hormony (FSH i LH), które dają sygnał jądrom, aby rozpocząć produkcję spermy i testosteronu. Wraz z postępem dojrzewania, testosteron powoduje pogłębienie głosu, powiększenie prącia i jąder, pojawienie się owłosienia na twarzy i ciele oraz rozwój mięśni ciała.

Objawy toksyczności terapii przeciwnowotworowej na męski układ nerwowy

Wpływ terapii przeciwnowotworowej w okresie dzieciństwa na funkcje reprodukcyjne u mężczyzn zależy od wielu czynników, w tym od wieku osoby w momencie terapii nowotworowej, od konkretnego rodzaju i umiejscowienia nowotworu oraz od zastosowanego leczenia, od dawki kumulacyjnej leku.

Pacjenci w okresie przed pokwitaniem wykazują wyższą tolerancję leczenia. Dojrzewanie płciowe (pokwitanie) zachodzi średnio pomiędzy 12-16 rokiem życia. Aczkolwiek jądra w okresie przedpokwitaniowym są również wrażliwe na toksyczne działanie leczenia przeciwnowotworowego.

Chemioterapia

Leki alkilujące (cyklofosfamid, ifosfamid, prokarbazyna, dekarbazyna, busulfan, chlorambucyl, lomustyna, karmustyna, cisplatyna, karboplatyna, tiotepa) uszkadzają nabłonek plemnikotwórczy (biorący udział w wytwarzaniu plemników). Wysokie dawki leków alkilujących (zwłaszcza cyklofosfamidu i prokarbazyny) mogą być przyczyną trwałego braku plemników w nasieniu (azoospermii).

Radioterapia

Napromienianie na następujące obszary: brzuch, miednica, dolny odcinek kręgosłupa, obszary pachwinowe, udowe, napromienianie całego ciała (TBI), może prowadzić do uszkodzenia funkcji jąder. W zależności od dawki promieniowania może wywoływać przejściowe lub trwałe obniżenie liczby plemników w nasieniu (przejściowa lub trwała oligospermia), a także przejściowy lub trwały brak plemników w nasieniu (przejściowa lub trwała azoospermia).

Należy wiedzieć, że część jąder odpowiedzialna za produkcję plemników (komórki Sertoliego, nabłonek plemnikotwórczy) są bardziej wrażliwe na chemio- i radioterapię aniżeli komórki odpowiedzialne za produkcję hormonów (komórki Leydiga).

Napromienianie głowy dawkami >40 Gy, może również prowadzić do dysfunkcji jąder, poprzez uszkodzenie przysadki mózgowej wydzielającej FSH i LH, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania narządu.

U mężczyzn, u których azoospermia jest wynikiem radioterapii, częściej ma ona efekt trwały, w przypadku chemioterapii częściej mamy do czynienia z sytuacją przejściową (powrót do prawidłowej ilości plemników po upływie czasu – miesiące, lata po zakończeniu leczenia).

Leczenie operacyjne

Usunięcie jąder z powodu zmian guzowatych w ich obrębie.
Zabiegi chirurgiczne, takie jak: zaotrzewnowa resekcja węzłów chłonnych może prowadzić do uszkodzenia nerwów w obszarze miednicy i może uniemożliwiać wytrysk nasienia.
Usunięcie prostaty lub pęcherza może spowodować trudności w osiągnięciu erekcji i/lub wytrysku.

Jakie objawy powinny zaniepokoić rodzica i dziecko po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym?

  • najczęstszym efektem terapii przeciwnowotworowej na męski układ płciowy jest niepłodność (niezdolność do zainicjowania ciąży),
  • zahamowanie rozwoju płciowego: o opóźnionym dojrzewaniu mówi się, jeżeli jego pierwsze objawy nie występują u chłopców po 14. roku życia - u chłopców nie dochodzi do powiększenia objętości jąder powyżej 4 ml,
  • niedobór testosteronu, brak cech dojrzewania płciowego u chłopców przed pokwitaniem,
  • u mężczyzn, u których rozwinie się niedobór testosteronu po okresie dojrzewania może dojść do nieprawidłowego rozwoju mięśni, zmniejszonej wytrzymałości kości i mięśni, nieprawidłowego rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, zaburzeń produkcji nasienia, zaburzeń popędu płciowego

Jakie dodatkowe badania należy wykonywać po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym?

  • już po ustaleniu rozpoznania i sposobu terapii powinien zostać określony stopień ryzyka zaburzeń czynności jąder,
  • pacjenci zagrożeni zaburzeniami hormonalnymi/lub niepłodnością powinni pozostawać pod kontrolą androloga/urologa/endokrynologa,
  • systematyczna ocena rozwoju płciowego, lekarz musi dokładnie zbadać dziecko pod kątem objawów dojrzewania i określić je, posługując się skalą Tannera,
  • skala Tannera: skala pozwalająca określić stadium dojrzałości płciowej dzieci, nastolatków i dorosłych na podstawie cech morfologicznych – budowy narządów płciowych i piersi. Skala Tannera określa 5 stadiów rozwoju i przyporządkowuje im wiek występowania. U chłopców ocenianie są w niej: przyrost wzrostu, rozmiar jąder, owłosienie łonowe, wzrost prącia, owłosienie pachowe, mutacja głosu, trądzik, obecność ginekomastii, przyrost tkanki mięśniowej,
  • u chłopców przy badaniu jąder posługuje się tzw. orchidometrem, który pozwala na określenie ich objętości,
  • badania hormonalne (FSH, LH, testosteron) z krwi,
  • badania ultrasonograficzne (USG) jamy brzusznej i miednicy,
  • badanie RTG dłoni i nadgarstka w celu zbadania dojrzewania kośćca

Profilaktyka

  • mężczyźni, którzy przeszli leczenie przeciwnowotworowe, narażające ich na problemy związane z nieprawidłową funkcją układu płciowego, powinni każdego roku starannie kontrolować poziom hormonów oraz stan dojrzałości płciowej, powtarzanie badań krwi (ocena stężenia FSH, LH, testosteronu),
  • w przypadku wykrycia jakichkolwiek nieprawidłowości pacjent powinien zostać objęty wnikliwą opieką lekarza specjalisty – endokrynologa (nieprawidłowości związane z poziomem hormonów) lub/i androloga, urologa (specjalista do spraw męskich narządów płciowych) i/lub specjalisty do spraw płodności
  • mężczyźni z niskim poziomem testosteronu powinni otrzymywać terapię zastępczą, przyjmowanie testosteronu z zewnątrz (tabletki, zastrzyki, plastry na skórę),
  • niepłodność nie jest związana z funkcją seksualną, najczęściej nie ma fizycznych oznak niepłodności,
  • w przypadki wątpliwości odnośnie płodności, należy wykonać badanie nasienia (analiza oparta o ocenę liczebności, żywotności, ruchliwości, budowy plemników oraz ocenę pH i objętości nasienia), prawidłowość poszczególnych parametrów nasienia ocenia się przede wszystkim w oparciu o wytyczne WHO (Światowej Organizacji Zdrowia), w przypadku wyniku nieprawidłowego – okresowe powtarzanie badania, prawidłowy wynik można uzyskać nawet do 10 lat od zakończenia leczenia,
  • dla zachowania możliwości posiadania potomstwa należy młodocianych pacjentom zaproponować krioprezerwację (proces, w którym komórki są przechowywane w bardzo niskiej temperaturze) nasienia przed terapią przeciwnowotworową. Udowodniono, że nasienie może być przechowywane w bardzo niskich temperaturach przez długie lata, nie tracąc zdolności do zapłodnienia,
  • mężczyźni poddani chemioterapii nie powinni planować prokreacji w czasie leczenia, jak i bezpośrednio po jego zakończeniu

Dzieci osób, które przeszły leczenie choroby nowotworowej w okresie dzieciństwa, nie wydają się mieć zwiększonego ryzyka wad wrodzonych lub chorób genetycznych.

Autor: Prof. dr hab. Maryna Krawczuk-Rybak

Wytyczne dotyczące długoterminowych obserwacji osób, które zostały wyleczone z nowotworu w dzieciństwie, okresie nastoletnim i we wczesnej młodości wraz z Health Links zostały opracowane przez Children’s Oncology Group w ramach wspólnych starań komitetu „The Late Effects Committee” i „Nursing Discipline” oraz są utrzymywane i aktualizowane przez komitet „Long-Term Follow-Up Guidelines Core Committee” w ramach Children’s Oncology Group i powiązanych grup zadaniowych*. Polskie tłumaczenie dokumentu powstało we współpracy Stowarzyszenia na Rzecz Dzieci z Chorobą Nowotworową KOLIBER oraz Kliniki Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie.

Materiały można pobrać tutaj.

____________________________________________________________________________
*Autor powyższej publikacji: Wendy Landier, PhD, CPNP, Children’s Hospital of Alabama, Birmingham, AL.
Tekst częściowo adaptowany na podstawie: „Introduction to the After Completion of Therapy Clinic”, St. Jude Children’s Hospital, Memphis, TN, wykorzystany za pozwoleniem.
Weryfikacja: Melissa M. Hudson, MD; Smita Bhatia, MD, MPH; i Scott Hawkins, LMSW.
Tłumaczenie: Danuta Gilarska (parent of a child with neoplastic disease), “KOLIBER“ Charity Association, Krakow, Poland.
Weryfikacja tłumaczenia: Angelina Moryl-Bujakowska M.D., Ph.D., Department of Oncology and Hematology, University Children’s Hospital, Krakow, Poland; Szymon Skoczeń M.D., Ph.D., Department of Oncology and Hematology, University Children’s Hospital, Krakow, Poland.
Polish translation is provided by the Department of Pediatric Oncology and Hematology, Jagiellonian University Medical College, Krakow, Poland.
Tłumaczenie na język polski zostało wykonane przez Klinikę Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków, Polska.