Narząd słuchu odbiera bodźce w postaci dźwiękowej, przekształca w bodźce mechaniczne (drgania błon i kostek), a następnie w impulsy nerwowe.  Narząd słuchu jest parzysty, symetryczny i składa się z trzech podstawowych części:

  • ucha zewnętrznego
  • ucha środkowego
  • ucha wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne to:

  • małżowina uszna, zbudowana z tkanki chrzęstnej sprężystej i pokryta skórą. Zadaniem małżowiny jest zbieranie i odpowiednie ukierunkowanie bodźca dźwiękowego do przewodu słuchowego zewnętrznego;
  • przewód słuchowy zewnętrzny, czyli kanał chrzęstno-kostny znajdujący się w obrębie kości skroniowej, prowadzący i wzmacniający impulsy dźwiękowe; przewód ten kończy się błoną bębenkową.

Ucho środkowe rozpoczyna się błoną bębenkową, która przekazuje sygnał w postaci drgań mechanicznych na trzy kosteczki słuchowe – młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Strzemiączko przekazuje dalej drgania do ucha wewnętrznego. W skład ucha środkowego wchodzi także trąbka słuchowa, która łączy ucho z gardłem. Główną funkcją ucha środkowego jest wzmocnienie sygnału dźwiękowego poprzez przekształcenie go w sygnał drganiowy (mechaniczny) i przekazanie go do ucha wewnętrznego.

Ucho wewnętrzne to właściwy narząd słuchu. Odbiera bodźce z ucha środkowego poprzez okienko owalne (bezpośrednio) i okienko okrągłe (pośrednio). Najważniejszą jego częścią jest ślimak, w którym znajduje się tzw. narząd Cortiego. Narząd Cortiego przekształca impulsy mechaniczne we właściwe impulsy nerwowe, które nerwem ślimakowym wędrują do mózgu i umożliwiają odbieranie i rozumienie dźwięku. W uchu środkowym znajduje się także narząd równowagi.

Powyższe materiały dostępne są do pobrania tutaj: Wpływ leczenia przeciwnowotworowego na narząd słuchu

Wpływ leczenia przeciwnowotworowego na narząd słuchu

Intensywne leczenie przeciwnowotworowe, w tym chemioterapia, leczenie operacyjne i radioterapia, mogą mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie słuchu (tak zwana ototoksyczność). Niektóre leki stosowane w terapii wspomagającej leczenie przeciwnowotworowe, w tym antybiotyki i diuretyki, także mogą uszkadzać ucho.  Jako ototoksyczność rozumiemy cakowitą bądź częściową utratę słuchu, problemy z równowagą, zawroty głowy oraz szumy uszne. Częstość występowania ototoksyczności u pacjentów potencjalnie na nią narażonych w związku ze stosowanym leczeniem jest zmienna i waha się od 4% do nawet 90%. Taka rozpiętość powikłań związana jest ze współistnieniem dodatkowych czynników, takich jak rodzaj użytego leku, wiek pacjenta, sposób podaży leku i dawka kumulacyjna chemioterapeutyku. Słuchowe powikłania leczenia nowotworów wieku dziecięcego mogą się pojawić zarówno w trakcie leczenia i tuż po jego zakończeniu (mówimy wtedy o powikłaniach wczesnych bądź o ototoksyczności ostrej), jak i wiele lat po jego zakończeniu (powikłania późne, ototoksyczność późna). Czynnikami ryzyka uszkodzenia słuchu są:

  • cisplatyna, karboplatyna – chemioterapeutyki mające szerokie zastosowanie w leczeniu wielu guzów litych; mogą powodować obustronny, postępujący, nieodwracalny niedosłuch odbiorczy (objawiający się utratą głośności i czystości odbieranego dźwięku) lub obustronną, nieodwracalną utratę słuchu; ototoksyczność leków z grupy platyn jest większa u młodszych pacjentów, przy uszkodzonych nerkach, szybkich wlewach leków bądź przy jednoczesnym stosowaniu innych toksycznych preparatów
  • radioterapia na okolicę głowy i szyi – może powodować, podobnie jak grupa platyn, niedosłuch odbiorczy; prawdopodobieństwo uszkodzenia słuchu rośnie a dawką użytego promieniowania; jest także przyczyną niedosłuchu przewodzeniowego poprzez powodowanie skłonności do zapalenia ucha i gromadzenia się woskowiny
  • guzy zlokalizowane w obrębie narządu słuchu i niszczące go bądź guzy mózgu powodujący ucisk na struktury ucha
  • zabiegi chirurgiczne przeprowadzone w bliskim sąsiedztwie narządu słuchu i równowagi
  • antybiotyki aminoglikozydowe, np. gentamycyna, używane jako leczenie wspomagające w trakcie terapii przeciwnowotworowej
  • diuretyki pętlowe, czyli leki moczopędne (np. furosemid), które zazwyczaj powodują niedosłuch przejściowy (o ile nie są połączone z aminoglikozydami bądź platynami).

Sposoby zapobiegania ototoksyczności wywołanej przez wyżej wymienione leki i zabiegi polegają na: wydłużaniu wlewu chemioterapeutyków do wielu godzin, stosowaniu leków protekcyjnych wobec narządu słuchu, stosowaniu bardzo obfitego nawodnienia podczas chemioterapii, unikaniu łączenia uszkadzających ucho leków (np. unikanie połączenia cisplatyna + furosemid czy cisplatyna + gentamycyna), starannym dobieraniu dawki radioterapii oraz na regularnie powtarzanych badaniach kontrolnych oceniających funkcję słuchu w trakcie terapii.

Wyżej wymienione leki oraz radioterapia są stosowane w wielu nowotworach wieku dziecięcego, dlatego bezwzględnie konieczne jest monitorowanie pacjenta w trakcie i po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym w kierunku ototoksyczności.

Objawy ototoksyczności leków przeciwnowotworowych

  • częściowy bądź całkowity, postępujący, obustronny bądź jednostronny niedosłuch odbiorczy – utrata głośności i czystości odbieranego dźwięku, zazwyczaj bez towarzyszącego bólu
  • trudności ze słyszeniem, gdy towarzyszą odgłosy w tle
  • niezwracanie uwagi na towarzyszące w życiu codziennym zwykłe dźwięki (np. mowa innych ludzi, odgłosy w domu, na ulicy)
  • przewodzeniowy ubytek słuchu – gdy na drodze dźwięku do ucha środkowego staje „przeszkoda”, np. guz, ciało obce bądź nagromadzenie woskowiny usznej (szczególnie jako powikłanie radioterapii)
  • opóźnienie rozwoju mowy u najmłodszych dzieci, które potrzebują prawidłowego funkcjonowania narządu słuchu, aby właściwie wykształcić mowę
  • zawroty głowy, zaburzenia równowagi, zaburzenia chodu i orientacji przestrzennej
  • szumy uszne, dzwonienie w uszach, uczucie zwiększonego ciśnienia w uszach
  • nudności, wymioty połączone z uczuciem zawrotów, wirowania

Monitorowanie pacjenta

Każdy pacjent narażony na działanie leków uszkadzających słuch powinien bezwzględnie podlegać okresowej ocenie przez specjalistę otolaryngologa i audiologa, w szczególności, gdy wystąpią następujące objawy wymienione wyżej. Częstość badania należy uzależnić od wieku pacjenta, jego stanu ogólnego, częstości stosowania i dawek ototoksycznych leków. Do wykonywanych badań należą:

  • audiometria – oceniająca próg słyszenia, czyli najcichszy dźwięk słyszany przez pacjenta; sposób badania audiometrycznego jest adaptowany do wieku pacjenta i możliwości współpracy z nim, ponieważ jest to badanie subiektywne. Badany zamykany jest w dźwiękoszczelnym pokoju, ma założone słuchawki i odpowiada na wysyłane przez badającego sygnały o różnej głośności i wysokości. Badanie u dzieci przeprowadzane jest przez doświadczonego audiologa dziecięcego i polega na modyfikacji badania do formy zabawy bądź gry
  • ocena tzw. słuchowych potencjałów wywołanych pnia mózgu – u najmłodszych dzieci, które nie współpracują w badaniu audiometrycznym
  • otoemisja akustyczna – metoda obiektywna, nie wymaga współpracy pacjenta.

Jakie dodatkowe badania należy wykonywać po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym?

Specjalistyczna ocena po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym powinna polegać na regularnych wizytach u specjalisty otolaryngologa. Pierwsza wizyta powinna odbyć się w ciągu 2 lat od zakończenia leczenia przeciwnowotworowego, a kolejne w zależności od zaleceń specjalisty.

Profilaktyka i minimalizowanie objawów ototoksyczności

Do czynności wykonywanych przez pacjenta, minimalizujących objawy toksyczności na narząd słuchu i równowagi, zaliczamy:

  • obfite nawadnianie się w ciągu dnia, picie co najmniej 2-3 litrów płynów dziennie, unikanie odwadniającego alkoholu
  • przy zawrotach głowy, nudnościach i wymiotach – powolna zmiana pozycji, unikanie nagłych zrywów ruchowych, umożliwienie ciału zaadaptowania się do zmiany pozycji, powolne chodzenie, jeśli potrzeba – z asystą
  • gdy obecne są szumy w uszach, dzwonienie – unikanie czynników nasilających te dolegliwości, czyli hałasu, stresu
  • unikanie toksycznych dla uszu antybiotyków i leków moczopędnych, jeśli istnieje taka możliwość
  • właściwe i szybkie postępowanie lecznicze w razie zakażeń ucha
  • utrzymywanie ucha w dobrym stanie higienicznym, w tym czyszczenie z nadmiaru woskowiny
  • unikanie bardzo głośnych, drażniących dźwięków ze środowiska zewnętrznego (odkurzacze, suszarki do włosów, kosiarki, wiertarki, broń palna, motocykle)
  • unikanie używania słuchawek
  • podczas planowania swojej przyszłości należy rozważyć rezygnację z zawodów, którym towarzyszy bardzo duży hałas: kierowcy ciężarówek i TIR-ów, strażacy, pracownicy lotnisk, rolnicy, pracownicy budowlani.

Leczenie

  • założenie aparatu słuchowego – jedna z najważniejszych metod w leczeniu zaburzeń słuchu, stosowana u dzieci i u dorosłych. Aparaty słuchowe nie przywracają normalnego słuchu, tylko amplifikują (wzmacniają) słyszane dźwięki. Ich stosowanie u najmłodszych pacjentów może stanowić duże wyzwanie. Aparaty słuchowe są dostępne pod różnymi postaciami, m.in. zewnętrzną (aparat za uchem) i wewnętrzną (aparat wewnątrz małżowiny usznej bądź wewnątrz przewodu słuchowego zewnętrznego.
  • założenie implantu ślimakowego – stosowane u pacjentów z głębokim niedosłuchem, którym aparaty słuchowe nie przynoszą żadnych korzyści. Wszczepiane są bezpośrednio do ucha wewnętrznego.
  • stosowanie urządzeń wspomagających, takich jak specjalne akcesoria do telefonów komórkowych wzmacniające dźwięki, przekaźniki dźwięków używane w szkole podczas lekcji (nauczyciel ma mikrofon, którym transmituje dźwięk wyraźnie i bezpośrednio do odbiornika u dziecka z uszkodzonym słuchem, które dzięki temu odbiera dźwięk bez zakłóceń ze środowiska), aplikacje komórkowe umożliwiające wysyłanie wiadomości tekstowych i zamianę formatu dźwiękowego na tekstowy.

Ubytek słuchu po leczeniu nowotworu

Jeśli zaobserwowałeś u siebie ubytek słuchu lub byłeś w przeszłości leczony z zastosowaniem terapii mogących powodować ubytek słuchu, warto abyś porozmawiał o tym z lekarzem prowadzącym. Zatroszcz się o możliwie szybką diagnostykę i leczenie infekcji ucha, „ucha pływaka” i usunięcie nagromadzonej woskowiny. Jeżeli to tylko możliwe, poproś lekarza o znalezienie alternatywy dla leków, które mogą dawać niepożądane skutki uboczne w postaci ubytku słuchu, w tym niektórych antybiotyków (aminoglikozydów, np. gentamycyny), niektórych diuretyków (diuretyków pętlowych, np. furosemidu), salicylanów (np. aspiryny) i leków obniżających stężenie żelaza. Powinieneś również chronić uszy przed nadmiernym hałasem. Nadmierny hałas stanowi poważny czynnik ryzyka wystąpienia ubytku słuchu.

Autor: Prof. dr hab. Maryna Krawczuk-Rybak

Wytyczne dotyczące długoterminowych obserwacji osób, które zostały wyleczone z nowotworu w dzieciństwie, okresie nastoletnim i we wczesnej młodości wraz z Health Links zostały opracowane przez Children’s Oncology Group w ramach wspólnych starań komitetu „The Late Effects Committee” i „Nursing Discipline” oraz są utrzymywane i aktualizowane przez komitet „Long-Term Follow-Up Guidelines Core Committee” w ramach Children’s Oncology Group i powiązanych grup zadaniowych. Polskie tłumaczenie dokumentu powstało we współpracy Stowarzyszenia na Rzecz Dzieci z Chorobą Nowotworową KOLIBER oraz Kliniki Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie.

Materiały można pobrać tutaj.

____________________________________________________________________________
Autor powyższej publikacji: Wendy Landier, PhD, CPNP, Children’s Hospital of Alabama, Birmingham, AL.
Tekst częściowo zaadaptowany z: “Noise and Hearing Loss, Do You Know ... An Educational Series for Patients and Their Families,” St. Jude
Children’s Research Hospital, Memphis, TN (wykorzystano za przyzwoleniem).
Weryfikacja: Kathleen Ruccione, RN, PhD, FAAN, CPON ® ; Debra Friedman, MD; Smita Bhatia, MD, MPH; Louis S. Constine, MD; Melissa M. Hudson, MD; and Revonda Mosher, RN, MSN, CPNP, CPON ® .
Tłumaczenie: Ewa Matyasik (parent a of child with neoplastic disease), “KOLIBER“ Charity Association, Krakow, Poland; Danuta Gilarska (parent a of child with neoplastic disease), “KOLIBER“ Charity Association, Krakow, Poland.
Weryfikacja tłumaczenia: Angelina Moryl-Bujakowska M.D., Ph.D., Department of Oncology and Hematology, University Children’s Hospital, Krakow, Poland; Szymon Skoczeń M.D., Ph.D., Department of Oncology and
Hematology, University Children’s Hospital, Krakow, Poland.
Polish translation is provided by the Department of Pediatric Oncology and Hematology, Jagiellonian University Medical College, Krakow, Poland. Tłumaczenie na język polski zostało wykonane przez Klinikę Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Uniwersytet
Jagielloński Collegium Medicum, Kraków, Polska.