Intensywne leczenie przeciwnowotworowe, w tym chemioterapia i radioterapia, mogą mieć negatywny wpływ na masę ciała pacjentów. Jednym z powikłań leczenia przeciwnowotworowego u dzieci jest skłonność do nadwagi i do otyłości. Nadwagę i otyłość możemy definiować dwojako, używając masy ciała bądź tzw. wskaźnika BMI (body mass index). Aktualnie do definiowania nadwagi i otyłości u dzieci zalecane jest używanie wskaźnika BMI. Wskaźnik BMI to masa ciała w kilogramach podzielona przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu.

BMI = masa [kg] / wzrost [m]2

  • Nadwaga to BMI powyżej 85. percentyla dla płci i wieku.
  • Otyłość to BMI powyżej 95. percentyla dla płci i wieku.

Masa ciała:

  • nadwaga to masa ciała powyżej 90. percentyla dla płci i wieku,
  • otyłość to masa ciała powyżej 97. percentyla dla płci i wieku.

Percentyle BMI i masy ciała należy sprawdzać na dedykowanych dzieciom siatkach centylowych masy ciała i BMI. Są dostępne np. na stronie Centrum Zdrowia Dziecka.

Nadwaga i otyłość u dzieci mogą być przyczyną niepożądanych długofalowych następstw, takich jak: nadciśnienie, cukrzyca, choroba niedokrwienna serca i inne choroby układu sercowo-naczyniowego. Znajomość tego zjawiska u dzieci z chorobą nowotworową, a także możliwość identyfikacji czynników ryzyka wzrostu masy ciała, pozwoli ukierunkować należytą uwagę na wczesne przeciwdziałanie nadwadze, otyłości i zaburzeniom funkcjonowania układu mięśniowo-szkieletowego.

Wpływ leczenia przeciwnowotworowego na wzrost masy ciała

Intensywne leczenie przeciwnowotworowe, w tym chemioterapia i radioterapia, mogą mieć negatywny wpływ na masę ciała pacjentów. Na zjawisko nadwagi i otyłości mają także wpływ czynniki niezależne bezpośrednio od leczenia.

Przyczyny nadwagi i otyłości dzieci po leczeniu przeciwnowotworowym:

  • glikokortykosteroidy, np. prednizolon, deksametazon, hydrokortyzon,
  • radioterapia: profilaktyczne bądź terapeutyczne napromienianie ośrodkowego układu nerwowego, napromienianie całego ciała, napromienianie brzucha,
  • zabiegi operacyjne w obrębie głowy, które uszkadzają podwzgórze i przysadkę mózgową (są to ośrodki mózgowe odpowiedzialne między innymi za prawidłowe łaknienie, spożywanie pokarmów i prawidłową wagę),
  • uszkodzenie męskich i żeńskich narządów płciowych wskutek stosowanej chemioterapii i radioterapii,
  • ograniczenie aktywności fizycznej, w tym:
    • lokalizacja procesu nowotworowego ograniczająca mobilność,
    • złe samopoczucie, nudności, wymioty, ból,
    • długie hospitalizacje,
    • ograniczenie ruchu do szpitalnego korytarza bądź szpitalnej sali,
    • długotrwałe zabiegi diagnostyczne i lecznicze wymagające pozycji leżącej,
    • jałowa martwica kości, utrudniająca poruszanie się,
    • zabiegi chirurgiczne, znieczulenie ogólne,
  • nieprawidłowe nawyki żywieniowe, w tym niestosowanie się do zaleceń dietetycznych lekarzy i dietetyków,
  • nadopiekuńczość rodziców.

Do innych czynników ryzyka nadwagi i otyłości należą:

  • wczesny wiek diagnozy nowotworu (wiek wczesnodziecięcy),
  • płeć żeńska,
  • niedobór hormonu wzrostu,
  • niektóre leki przeciwdepresyjne, np. paroksetyna.

Jakie objawy powinny zaniepokoić rodzica i dziecko po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym?

  • wzrost masy ciała,
  • wzrost obwodu brzucha i grubości fałdów tłuszczowych,
  • szybka męczliwość, problemy z podejmowaniem nawet najprostszej aktywności fizycznej,
  • wysokie ciśnienie tętnicze, ból głowy (zlokalizowany szczególnie w tylnej części głowy),
  • ból w klatce piersiowej, uczucie kołatania serca, które mogą sugerować chorobę niedokrwienną serca,
  • wysoki poziom glukozy na czczo, mogący świadczyć o rozwijającej się cukrzycy.

Pojawienie się któregokolwiek z wyżej wymienionych objawów po zakończeniu leczenia przeciwnowotworowego powinno skłonić rodzica do zgłoszenia się do lekarza.

Jakie dodatkowe badania należy wykonywać po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym?

  • dokładne badanie przedmiotowe i podmiotowe po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym, w tym wnikliwa ocena wzrostu i wagi dziecka, proporcji budowy ciała, porównanie budowy i długości wszystkich kończyn, ocena grubości fałdów tłuszczowych, ocena BMI, ocena WHR (WHR to tzw. współczynnik talia-biodro; wysoki WHR sugeruje obecność otyłości brzusznej, która predysponuje do wystąpienia powikłań, jak nadciśnienie, cukrzyca),
  • badanie krwi obwodowej, z uwzględnieniem glukozy na czczo,
  • badanie profilu lipidowego pacjenta, w tym określenie stężenia we krwi następujących substancji: triglicerydy, cholesterol, HDL, LDL,
  • badanie składu ciała – nieinwazyjne badanie przeprowadzane na specjalnej wadze, która dokonuje pomiarów zawartości tkanki tłuszczowej, tkanki mięśniowej, wody, masy mineralnej, BMI, WHR dla danego organizmu; badanie jest bezbolesne i zajmuje ok. 45 sekund, a pozwala na długofalowe monitorowanie zmian w składzie ciała dzieci po zakończonym leczeniu przeciwnowotworowym.

Profilaktyka i leczenie

  • utrzymywanie odpowiedniej, dostosowanej do stanu pacjenta aktywności fizycznej, w trakcie i po zakończeniu leczenia przeciwnowotworowego,
  • uprawianie aktywności fizycznej nastawionej na obciążenie całego ciała (aerobik, jogging, taniec, podskoki, podnoszenie ciężarków) oraz ćwiczeń polepszających generalną kondycję organizmu (jazda rowerem i pływanie),
  • w trakcie codziennego funkcjonowania należy unikać „ułatwień” w poruszaniu się, np. wybrać schody zamiast windy, spacer zamiast krótkiej jazdy samochodem,
  • unikanie podaży dodatkowych leków zwiększających prawdopodobieństwo nadwagi, np. leków przeciwdepresyjnych,
  • utrzymywanie odpowiedniej, zaleconej przez lekarza diety: unikanie produktów wysokokalorycznych, przetworzonych, regularne spożywanie posiłków bogatych w warzywa, owoce i chude mięso,
  • w razie dietetycznych niepowodzeń wskazana jest konsultacja z profesjonalnym dietetykiem i dopasowanie diety do potrzeb danego pacjenta i jego rytmu dnia.

Warto zapoznać się z tzw. nową piramidą żywienia, która określa najlepsze proporcje spożywanych pokarmów.