W związku z powyższym, dokładne badanie okolic twarzy, jamy ustnej, węzłów chłonnych jest niezwykle istotnym elementem oceny lekarskiej. Znajomość symptomatologii chorób nowotworowych u dzieci z zakresu głowy i szyi jest istotna także dla lekarzy, dla których ta okolica jest szczególnym obszarem zainteresowania, czyli: stomatologów, otolaryngologów czy okulistów.

W trzeciej części publikacji z cyklu „Objawy alarmujące chorób nowotworowych u dzieci” prześledzimy najczęstsze manifestacje kliniczne chorób nowotworowych z zakresu głowy i szyi: ból głowy, zmiany w obrębie twarzy, a także omówimy diagnostykę limfadenopatii.

 

Ból głowy

Ból głowy jest objawem dość częstym w praktyce pediatrycznej (zgłaszanym przez 20% dzieci w wieku przedszkolnym i aż 50% dzieci starszych i młodzieży) [[1]]. Rozmaitość chorób, niekiedy bardzo poważnych, z którymi może wiązać się ból głowy u dziecka nakazuje szczególną ostrożność i wnikliwość w przeprowadzeniu wywiadu oraz badania przedmiotowego, w tym także oceny neurologicznej. Z chorób nowotworowych, w których pacjenci pediatryczni prezentują ból głowy wymienić należy przede wszystkim:

• guzy ośrodkowego układu nerwowego (stanowiące grupę najczęstszych guzów litych u dzieci, a zarazem około 23% wszystkich nowotworów wieku dziecięcego),
• białaczki, chłoniaki  (w przypadku zajęcia ośrodkowego układu nerwowego w przebiegu choroby, ale także w przebiegu niedokrwistości w przebiegu choroby podstawowej),
• nerwiak zarodkowy, guz chromochłonny nadnerczy i nerczak zarodkowy  (jeśli towarzyszy im nadciśnienie tętnicze),
• oraz mięsaki nosogardzieli (poprzez blokowanie odpływu wydzieliny z zatok).

Ból głowy w przebiegu nowotworów ośrodkowego układu nerwowego wynika ze zwiększonego ciśnienia śródczaszkowego będącego efektem wzrostu guza w obrębie sztywnej struktury, jaką jest czaszka, innych procesów patologicznych nasilających efekt masy (krwotok do guza, obrzęk mózgu) oraz z wodogłowia powstałego wskutek zaburzeń krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Jest najczęściej występującym objawem guza ośrodkowego układu nerwowego (zgłaszanym przez około 40-65% pacjentów) [[2], [3]].

Ze względu na fakt, że ból głowy u dziecka może wiązać się z bardzo poważnym rozpoznaniem, należy przeprowadzić z pacjentem i jego rodzicem bardzo szczegółowy wywiad, a następnie badanie przedmiotowe, składające się także z oceny neurologicznej dziecka. Występowanie objawów alarmujących obliguje nas do poszerzenia diagnostyki i poszukiwania przyczyny objawów:

- Ból pojawił się nagle, jest silny, nigdy wcześniej nie pojawiały się podobne objawy;

- Ból występuje z narastającą częstością lub charakteryzuje się narastającą intensywnością, może wybudzać dziecko ze snu;

Biorąc pod uwagę lokalizację niepokojący może być ból z tyłu głowy promieniujący do karku (guzy mózgu u dzieci występują najczęściej w tylnym dole czaszki) - powinien on zatem wzbudzać szczególną czujność. Ponadto, współwystępowanie wodogłowia wiąże się często ze szczególną predylekcją bólu do okolicy czołowej. O tym, że tło bólu głowy może być poważniejsze mogą świadczyć także:

- Nasilenie bólu po przebudzeniu – około 1/3 pacjentów skarży się na ból głowy rano, po nocnym wypoczynku, przed podniesieniem głowy z poduszki- wtedy, gdy krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego jest najbardziej zaburzone, a ciasnota wewnątrzczaszkowa jest największa;

- Nasilenie bólu podczas czynności wzmagających ciśnienie wewnątrzczaszkowe (kaszel, kichanie, napięcie tłoczni brzusznej);

- Wymioty towarzyszące bólowi lub występujące jako objaw izolowany. Zwykle pojawiają się bez poprzedzających nudności, nie są czasowo związane z jedzeniem, mogą być związane ze zmianą pozycji głowy, opisywane są jako „wybuchowe” lub „chlustające” i przynoszą dziecku ulgę w bólu głowy. Dość często w praktyce klinicznej pierwotne rozpoznanie u dzieci z guzami ośrodkowego układu nerwowego to nieżyt żołądkowo-jelitowy. Ci pacjenci wracają jednak po krótkim czasie do lekarza ze względu na fakt, że objawy nie ustąpiły, nasilają się lub dołączają się inne.

- Nadmierny przyrost obwodu głowy z rozejściem szwów czaszkowych i uwypukleniem ciemiączka może występować u niemowląt i małych dzieci, u których nie doszło jeszcze do zarośnięcia szwów czaszkowych;

- Ujemny wywiad rodzinny w kierunku migrenowych bólów głowy (migrena jest jedną z najczęstszych przyczyn bólu głowy u dzieci).

Dodatkowo, należy poszerzyć wywiad o obecność objawów ogniskowych, związanych ze specyficzną okolicą, w której umiejscowiony jest guz. Mogą pojawić się:

 

• Objawy móżdżkowe związane z obecnością guza w obrębie móżdżku lub komory IV:

- niezborność (ataksja, dysmetria, drżenie zamiarowe),

- oczopląs,

- mowa skandowana,

- zaburzenia równowagi (z dodatnią próbą Romberga),

- zaburzenia chodu (chód niepewny, na szerokiej podstawie, zbaczanie w stronę guza),

- przymusowe ustawienie głowy ze sztywnością karku

 

• Objawy okulistyczne (przy guzach dróg wzrokowych), z których najbardziej typowym jest stopniowe, częściowe osłabienie ostrości wzroku lub całkowita jego utrata. Dziecko może zgłaszać, że widzi „jak przez mgłę”, często mrugać lub pocierać oczy rękoma. Ponadto, mogą wystąpić:

 

- naprzemienny, antagonistyczny oczopląs pionowy obu gałek ocznych (see-saw nystagmus);

- zaburzenia widzenia barw (desaturacja) jest wczesnym objawem uszkodzenia skrzyżowania wzrokowego;

- zaburzenia pola widzenia (dziecko ma tendencję do „patrzenia bokiem” na rozmówcę lub instynktownego ustawiania głowy tak, by obraz znajdował się w obszarze prawidłowego pola widzenia);

- „objaw zachodzącego słońca” (zespół Parinauda) - niemożność skierowania źrenic ku górze, któremu może towarzyszyć zniesienie odruchu źrenic na światło przy zachowanej reakcji na akomodację. Wymienione zaburzenia są efektem ucisku blaszki czworaczej śródmózgowia;

- wytrzeszcz gałki ocznej z następującą niedomykalnością szpary powiekowej oraz dwojeniem obrazu;

- zez.

 

• Objawy związane z obecnością guza w obrębie półkul mózgowia:

 

- zmiany osobowości i zachowania dziecka (szczególnie w przypadku obecności guza w płacie czołowym) – mogą niekiedy być zauważalne jedynie przez rodzica, który jest najbardziej wnikliwym obserwatorem;

- zaburzenia mowy – afazja czuciowa lub ruchowa mowy,  automatyzmy oralne;

- napady padaczkowe uogólnione lub częściowe;

- omamy wzrokowe, agnozja wzrokowa (guzy płatów potylicznych);

- zaburzenia czucia;

- obniżenie siły mięśniowej, niedowłady;

- zaburzenia pamięci.

 

• Objawy guzów pnia mózgu:

 

- zaburzenia połykania;

- zaburzenia oddechu;

- kręcz karku, przymusowe ustawienie głowy;

- zaburzenia ruchomości gałek ocznych (guzy mostu);

- niedowład nerwu twarzowego (guzy mostu).

 

• Objawy endokrynologiczne:

 

- moczówka prosta pochodzenia centralnego (guzy okolicy nadsiodłowej);

- przedwczesne dojrzewanie płciowe (guzy wydzielające beta-gonadotropinę kosmówkową);

- zaburzenie wzrastania.

 

Wskutek wymienionych wyżej zaburzeń może dojść do  utraty umiejętności, które dziecko nabyło, np. umiejętności pisania, chodzenia, jazdy na rowerze. Pacjent przestaje radzić sobie z wyzwaniami szkolnymi czy przedszkolnymi, co potęguje u niego stres i nasila zmiany zachowania. Ponieważ guzy mózgu najczęściej pojawiają się u dzieci w wieku wczesnoszkolnym, taki objaw może być traktowany, także przez rodziców, jako efekt trudności w przystosowaniu się dziecka do nowego etapu życia, fobia szkolna. Należy być bardzo ostrożnym w formułowaniu tego typu podejrzeń i zawsze najpierw wykluczyć podłoże organiczne zaburzeń.  

Późnymi objawami wzmożonej ciasnoty wewnątrzczaszkowej są tarcza zastoinowa na dnie oka, bradykardia, wzrost ciśnienia tętniczego, zaburzenia oddychania (triada Cushinga) z towarzyszącymi zmianami zachowania dziecka, postępującą apatią i zaburzeniami świadomości.

Narastające w krótkim czasie wymioty, sztywność karku, porażenie ruchów gałek ocznych mogą zwiastować wgłobienie migdałków móżdżku w obręb otworu wielkiego, dlatego stanowią wskazanie do niezwłocznej interwencji neurochirurgicznej [[4]].

W przypadku stwierdzenia u dziecka bólu głowy należy przeprowadzić szczegółowy wywiad dotyczący objawów alarmujących nowotworu, jak również przeprowadzić badanie neurologiczne (ocena chodu i zborności z próbą Romberga, badanie siły mięśniowej, nerwów czaszkowych), a w razie zaburzeń widzenia także badanie okulistyczne. Decydujące jest badanie obrazowe głowy lub rdzenia kręgowego (z wyboru rezonans magnetyczny z kontrastem, w drugiej kolejności tomografia komputerowa z kontrastem - pamiętając, że czułość KT w diagnostyce guzów tylnego dołu czaszki jest mniejsza niż MR). W razie braku dostępności badania w opiece ambulatoryjnej warto skierować dziecko do Poradni Onkologicznej. Planując diagnostykę miejmy na uwadze, że w przypadku podejrzenia guza ośrodkowego układu nerwowego bardzo liczy się czas, ponieważ w każdej chwili może dojść do wklinowania, dlatego badanie musi odbyć się niezwłocznie!

 

Zmiany w obrębie twarzy

Wśród nowotworów powodujących zmiany w obrębie twarzy należy wymienić:

• guzy ośrodkowego układu nerwowego (wskutek zaburzenia funkcji nerwów czaszkowych);
• białaczki;
• chłoniaki;
• mięsaki tkanek miękkich (np. mięsak prążkowanokomórkowy –RMS);
• siatkówczaka;
• histiocytozę z komórek Langerhansa.

Z objawów alarmujących najczęściej stwierdzanym jest asymetria w obrębie twarzy, która może być wynikiem rosnącego guza lub zaburzenia funkcji nerwów czaszkowych. W przypadku pojawienia się u dziecka jakiejkolwiek asymetrii w wyglądzie twarzy (na przykład: opadanie kącika ust, opadanie powieki, wytrzeszcz gałki ocznej) konieczne jest dokładne badanie neurologiczne i w razie potrzeby, dodatkowo badanie obrazowe głowy lub twarzoczaszki. 

Obecność objawów neurologicznych ze strony nerwów czaszkowych mogą zwiastować zajęcie ośrodkowego układu nerwowego w przebiegu białaczki. Ponadto, wskutek immunosupresji występujących u pacjentów z białaczką niekiedy stwierdza się trudno gojące się afty, owrzodzenia w jamie ustnej. Małopłytkowość w przebiegu choroby podstawowej może manifestować się obecnością wybroczyn na błonach śluzowych jamy ustnej, a także krwawieniem z nosa i dziąseł. Bladość skóry w przebiegu niedokrwistości także najlepiej widoczna jest w obrębie błon śluzowych twarzy. Charakterystycznym objawem jest przerost dziąseł (stanowiący nacieki białaczkowe) u pacjentów z ostrą białaczką szpikową.

Głowa i szyja stanowi trzecią co do częstości lokalizację chłoniaków nieziarniczych. Szczególną okolicą jest pierścień chłonny gardła (Waldeyera). Należy pamiętać, iż asymetryczne powiększenie migdała podniebiennego, któremu towarzyszy obecność powiększonego węzła chłonnego podżuchwowego po tej samej stronie stanowi objaw patognomoniczny dla chłoniaka Burkitta. Ponadto, chłoniaki w obrębie twarzy mogą rosnąć naciekając kości, tkanki miękkie twarzy powodując obrzęk, efekt masy, asymetrię oraz trudno leczące się stany zapalne w obrębie twarzy. Pacjenci, u których w toku diagnostyki stwierdzano chłoniaka twarzoczaszki prezentowali często nawracające, jednostronne zapalenie spojówki, a także niedrożność lub jednostronną wydzielinę z otworu nosowego. Ważne, by w każdym przypadku guza rosnącego w obrębie twarzy ustalić dynamikę tempa wzrastania, ponieważ chłoniaki nieziarniczne charakteryzują się niezwykle wysokim indeksem proliferacyjnym i niekiedy „rosną w oczach” mogąc powodować w krótkim czasie stan zagrożenia życia zamykając światło dróg oddechowych. Dlatego pacjenci zgłaszający się z szybko rosnącymi zmianami w obrębie twarzy, a w szczególności jamy ustnej, powinni być kierowani natychmiast do ośrodków onkohematologicznych, gdzie przeprowadzona zostanie biopsja i w sytuacji intensywnej progresji choroby, leczenie zostanie rozpoczęte niezwłocznie!

Mięsak prążkowanokomórkowy występujący w obrębie twarzy stanowi najczęściej typ zarodkowy. Charakterystyczne lokalizacje to oczodół, gdzie powoduje wytrzeszcz, zaburzenia widzenia, zwężenie szpary powiekowej, zez. Ponadto, występując w okolicy ucha środkowego i nosogardzieli może objawiać się przewlekłymi, nawracającymi zapaleniami ucha oraz zatok przynosowych. Mięsak prążkowanokomórkowy rosnący w obrębie dziąseł występuje w postaci groniastych, krwawiących mas.

Dość rzadkim ale charakterystycznym objawem jest leukokoria, albo koci błysk, czyli bladożółty lub złotawy odblask w oku widoczny na zdjęciach wykonanych z użyciem lampy błyskowej. Może być to objaw siatkówczaka, dlatego wymaga diagnostyki okulistycznej, szczególnie, gdy towarzyszy temu pogorszenie widzenia, zez lub wytrzeszcz gałki ocznej.

W przebiegu histiocytozy z komórek Langerhansa możemy mieć do czynienia ze zmianami skórnymi występującymi w postaci wysypki grudkowej brunatno-czerwonej – szczególnie nasilonej w okolicach owłosionej skóry głowy, przewodu słuchowego zewnętrznego, przypominającej wyprysk łojotokowy skóry. Na głowie może być mylnie rozpoznawana jako „ciemieniucha”, dlatego uporczywa wysypka o podobnej morfologii, która nie reaguje na leczenie i rozprzestrzenia się podczas obserwacji powinna wzbudzać czujność lekarza. W obrębie głowy i szyi mogą być obecne guzy i ogniska osteolityczne kości czaszki, wyciek z ucha oraz obrzęk dziąseł i rozchwianie zębów wskutek naciekania żuchwy lub kości szczękowej.

 

Limfadenopatia

Powiększone węzły chłonne są częstym objawem niepokojącym rodziców. W dzieciństwie układ odpornościowy intensywnie się kształtuje, co sprawia, że masa węzłów chłonnych u dziecka jest dwa razy większa niż u dorosłego. Co drugi pacjent badany przez pediatrę ma powiększone węzły chłonne. U 25% zdrowych dzieci węzły chłonne szyjne, karkowe i pachwinowe są powszechnie wyczuwalne, a nie toczy się w nich żaden proces chorobowy.

Przyczynami nowotworowymi limfadenopatii mogą być: chłoniak Hodgkina, chłoniaki nieziarnicze, białaczka, histiocytoza z komórek Langerhansa, a także przerzuty guzów litych (najczęściej mięsaków oraz nerwiaka zarodkowego).

Badając pacjenta należy zawsze ustalić, czy występują u niego objawy alarmujące nowotworu, które będą obligowały nas do poszerzenia diagnostyki [[5]]:

• Obecność objawów ogólnych, czyli:

- stanów podgorączkowych lub gorączki,

- utraty masy ciała (>10% w ciągu 6 miesięcy),

- osłabienia,

- zaburzeń łaknienia,

- nocnych potów.

Wymienione powyżej objawy występują z wysoką częstością u pacjentów z nowotworami wywodzącymi się z komórek układu krwiotwórczego, białaczek i chłoniaków, dlatego każdorazowo u pacjenta z limfadenopatią należy ustalić, czy są obecne.

• Obecność dynamiki procesu chorobowego. Warto zadać pacjentowi następujące pytania:

- Czy węzły rosną?

- W jakim czasie urosły i o ile?

- Czy dołączają się kolejne?

Niewielkie węzły, nie ulegające zmianom – czyli: nie rosną, nie pojawiają się nowe - w czasie wielomiesięcznej lub nawet kilkuletniej obserwacji przemawiają przeciwko nowotworowemu charakterowi limfadenopatii. Zwykle nowotwory u dzieci rosną dynamicznie i podwajają swoją masę w krótkim okresie czasu. Wyjątkiem jest chłoniak Hodgkina, który może rozwijać się stosunkowo długo (do kilku miesięcy).

• Brak reakcji na prawidłowo zastosowane leczenie. Należy ustalić, co dotychczas działo się z pacjentem, jakie miał objawy, jak był leczony i jaki był efekt. Węzły infekcyjne powinny zmniejszyć swój rozmiar po zastosowaniu antybiotykoterapii empirycznej skutecznej wobec najczęstszych patogenów Staphylococcus i Streptococcus oraz beztlenowców. Brak reakcji lub progresja zmian podczas leczenia stanowi wskazanie do poszerzenia diagnostyki.
• Obecność innych objawów:

- Świądu skóry, który jest charakterystyczny dla chłoniaka Hodgkina i stanowi niekiedy dominujący objaw. Niektórzy pacjenci w pierwszej kolejności trafiają do dermatologów ze względu na świąd i zmiany skórne (nadkażające się przeczosy).

- Kaszlu, ograniczenia tolerancji wysiłku. Kaszel u dziecka, który trwa powyżej 3 tygodni, nie ustępuje i nasila się wymaga diagnostyki, także w kierunku guzów śródpiersia (zdjęcie rtg klatki piersiowej). Pacjenci z rozpoznaniem choroby układu oddechowego z przewlekłym kaszlem mogą zgłaszać, że charakter kaszlu uległ zmianie lub leczenie, które dotychczas przynosiło dobre rezultaty, aktualnie nie pomaga.

- Objawów zespołu żyły głównej górnej – czyli obrzęku i zasinienia twarzy, obecności poszerzonych naczyń żylnych na skórze klatki piersiowej, duszności, zaburzeń oddychania, zwiększonego ciśnienia krwi na kończynach górnych. Zespół żyły głównej górnej jest stanem zagrożenia życia i każdy pacjent z tym podejrzeniem powinien być kierowany natychmiast do wysokospecjalistycznego ośrodka onkohematologicznego!

• Inne dane z wywiadu: warto również ustalić, czy u pacjenta występują inne potencjalne przyczyny limfadenopatii:

- Czy odbył szczepienia ochronne w ostatnich kilku tygodniach?

- Czy miał kontakt z chorymi na choroby zakaźne?

- Czy miał kontakt ze zwierzętami domowymi lub dzikimi?

- Czy w okolicy powiększenia wystąpiło zadrapanie przez kota?

- Czy spożywa surowe mięso?

- Czy odbywał w ostatnim czasie podróże?

 

Następnie należy dokładnie zbadać węzły chłonne, w ocenie uwzględniając:

• Lokalizację i liczbę zajętych regionów węzłowych - szczególnie alarmująca jest limfadenopatia okolicy nadobojczykowej, która najczęściej wiąże się z obecnością choroby u dziecka (nowotworowej, reumatologicznej lub zakażenia – najczęściej wirusem CMV lub EBV). Warto nadmienić, że każdorazowo w przypadku pacjenta z limfadenopatią obowiązuje nas badanie wszystkich grup węzłów chłonnych.
• Wielkość węzłów chłonnych - węzeł chłonny uznajemy za powiększony, gdy jego średnica jest większa niż 10 mm. Wyjątki stanowią: węzeł w okolicy łokciowej uznawany za powiększony gdy średnica wynosi >5 mm, a węzeł pachwinowy >15 mm.
• Konsystencja – węzły nowotworowe są zwykle twarde, spoiste, a zapalne miękkie, chełboczące.
• Bolesność – dla procesu nowotworowego charakterystyczne są węzły chłonne niebolesne, a tkliwość i bolesność charakterystyczne są dla węzłów objętych stanem zapalnym. Należy jednak pamiętać, że bardzo dynamicznie rosnący, rozciągający torebkę węzeł nowotworowy także może być bolesny.
• Tworzenie pakietów.
• Ruchomość węzłów chłonnych względem otaczających tkanek i względem skóry.
• Wygląd skóry nad powiększonym węzłem, w tym zabarwienie skóry i ewentualna obecność przetoki.

Ponadto oceniamy stan uzębienia oraz obecność zmian zapalnych w obrębie jamy ustnej i górnych dróg oddechowych, które mogą być przyczyną limfadenopatii. Zwracamy uwagę na objawy niedokrwistości oraz skazy krwotocznej, które mogą sugerować rozpoznanie białaczki. Badamy również brzuch pacjenta zwracając uwagę na ewentualną hepato- lub splenomegalię lub obecność innych zmian patologicznych w brzuchu dziecka (powiększony węzeł może być przerzutowym z ogniska pierwotnego w jamie brzusznej).

Dokładne zebranie wywiadu i przeprowadzenie starannego badania przedmiotowego pozwala wyodrębnić grupę pacjentów z wysokim ryzykiem choroby nowotworowej. W razie wątpliwości możemy poszerzyć diagnostykę o morfologię krwi obwodowej z rozmazem i wskaźniki stanu zapalnego (w celu różnicowania z zakażeniem) oraz wykonać badania serologiczne. Cennym narzędziem w ambulatoryjnej ocenie limfadenopatii jest także badanie USG węzłów chłonnych. Hipoechogenne węzły z zatartą echostrukturą będą wzbudzały niepokój onkologiczny. W razie występowania kaszlu lub innych objawów ze strony układu oddechowego warto i należy wykonać zdjęcie rtg klatki piersiowej. W przypadku wątpliwości można dziecko skierować do Poradni Onkologicznej. Krokiem decydującym i pozwalającym postawić ostateczną diagnozę jest biopsja otwarta węzła w ośrodku zajmującym się leczeniem chorób nowotworowych u dzieci z pobraniem materiału do badania histopatologicznego.

 

Monika Barełkowska, Katarzyna Derwich

Klinika Onkologii, Hematologii i Transplantologii Pediatrycznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu